Гордон Стобарт, Оксфорд университетінің профессоры: «Біз балаларды әдеттегіден басқаша ойлағандары үшін жазалап
Мектептегі білім берудің бюрократизациясы бүкіл әлемдегі теңсіздікті қалай күшейтеді
Коронавирус пандемиясы білім берудегі мүмкіндіктердің теңсіздігі проблемасын шиеленістіріп жатыр. Оның пайда болуы бүкіл әлем бойынша теңсіздіктің әр түрін күшейткен жаһанданудың модернизациялық саясатымен тығыз байланысты. Планетаның шет шетінен балалардың сәттілікке деген мүмкіндіктерін теңестіретін білім беру инфрақұрылымын құрамыз деп уәде ете отырып, шын мәнінде жаһандану әлеуметтік лифтілердің жұмысын тоқтататын бюрократтық бақылаудың тетіктерін тек мәжбүрлеген сияқты. Мектептердің нәтижелері мен оқушылардың үлгерімін үнемі бақылау оқу сапасын жақсартпайды, бірақ қоғамдағы стратификацияның жоғары деңгейін күшейтеді, бұл балаларда да, мұғалімдерде де жеке басын қалыптастыруды қиындатады. Билік Оксфорд университетінің Білім беруді бағалау орталығының ғылыми қызметкері профессор Городн Стобартпен бюрократиялық принциптер бүкіл әлемде мектеп білімін қалай өзгерткені және осы жағдайдан шығудың қандай жолдары бар екендігі туралы сөйлесті.
Коронавирустың өршуі пандемияның білім беру саласын қалай өзгертетіні туралы мәелені тағы да өзекті етіп отыр. Сіз қандай тенденцияларды байқадыңыз және олар қашанға дейін созылады деп ойлайсыз?
Егер осы сұрағыңызға британдық мәнмәтінге негізделе отырып жауап беретін болсақ, менің ойымша түрлі ресурстарға ие отбасынан шыққан оқушылар және ешқандай артықшылықтары жоқ мектеп оқушылары арасында сәйкессіздіктің күшеюі ең үлкен тосынсый болды. Егер техникасы жоқ және интернетке дұрыс қосылмаған отбасынан болсаңыз, онда анағұрлым берекелі жанұядан шыққан оқушылардан артта қала бересіз. Бұл жағдайда білімге анағұрлым мұқтаж балалардың білім беруде мүмкіндіктері тым шектеулі екендігі үрей тудырады. Мектеп оқушыларының білім беру ресурстарына қолжетімділігіндегі теңсіздік бізді таңқалдырды. Ұлыбританияда айқын көрінген екінші проблема – біздің жүйенің емтихандық бақылауға баса назар аударуы, бұл барлық жерде үстем болған есептілік саясатымен байланысты. Мектептер туралы әртүрлі пікірлер оқушылар тапсырған емтихандардың нәтижелері негізінде жасалады. Биылғы жылы емтихандар тоқтатылып, оның орнына ештеңе ұсынылмады. Орта мектептерде баға қоюды мұғалімдерге сеніп тапсыра алмаймыз, себебі олар өздерінің оқу мекемелерінің мүддесінде бағаларды көтермелеп қояды. Сондықтан бәрі емтиханды өтеуге берілді. Мысалы, орта мектепке бару үшін бастауыш мектептен 11 жасар бала арнайы тест тапсыруы керек. Егер оқушылар мұндай сынақтарды жиі өткізіп жіберсе, мектеп жабылуы мүмкін. Пандемия басталған кезде бұл жүйе адамдарды моральдық дүрбелеңге ұшыратып, құлдырай бастады. Маған мұғалімнің ақпарат беру элементі де, студенттердің тапсырмалар бойынша өзіндік жұмысының элементі де кіретін икемді модель қажет екендігі белгілі болды. Ол мектеп оқушыларын тестілеудің шектеулі саласына олардың қалыптасуының барлық маңызды кезеңдеріне − 11, 16, 18 жаста және т.б. назар аудармау мақсатында жасалады.
Егер сіз көрсеткен теңсіздік проблемасына қайта оралсаңыз,ол пандемияға дейін өзін көрсетті ғой. Оның пайда болуы немен байланысты?
Менің ойымша, білім беру мүмкіндіктерінің теңсіздігі әлеуметтік теңсіздікпен байланысты. Бұл салдарды барлық елдер үшін ортақ деп санауға болады. Егер сіз орта деңгейдегі дүниетанымы бар өркендеген отбасынан шықсаңыз, сіздің мектебіңіз сияқты сізде көптеген білім беру ресурстары болады: қаржылық, уақытша және ақпараттық. Қазақстанның мысалына жүгінсек, беделді мектеп оқушыларының қарапайым мектеп оқушыларына қарағанда, тіпті олар бір көшеде орналасса да, әлдеқайда үлкен ресурстық базасы және әлдеқайда сауатты мұғалімдері бар екенін көреміз. Коронавирус бізге теңсіздіктің тереңдігі соңғы онжылдықта біз ойлағаннан әлдеқайда үлкен екенін көрсетті. Аз ауқатты отбасылардан шыққан балалар қандай материалдармен және оқытушылармен жұмыс істеуі керек екендігі туралы біз жасаған барлық болжамдарды мүмкіндігінше тезірек қайта қарау керек. Біздің кедей аудандардағы мектептерді ең жақсы мұғалімдермен қамтамасыз ету керек пе, жоқ па және қазіргі диспаритетте әртүрлі әлеуметтік және мәдени білімі бар балалар үшін тең мүмкіндіктерге қалай қол жеткізуге болатындығы туралы сұрақтар қою бізді алаңдатады.
Сіз осы теңсіздік проблемасын соңғы 30-40 жылдағы басты модернизация стратегиясы – жаһандану жобасы жүзеге асырылған қағидаттармен байланыстыра аласыз ба?
Әрине, меніңше, бұл заттар бір-бірімен байланысты. Бұл жерде мектептерді қаржыландыру мәселесімен ұқсастық табуға болады. Қазіргі ауытқулар жағдайында мемлекет шалғай жерлердегі мектептерге және тұтастай алғанда табысы аз оқу орындарына жұмсалатын шығыстарды едәуір ұлғайтуға тиіс. Бұл мемлекетаралық қатынастарға да қатысты: өркендеген елдер планетаның басқа, аз гүлденген бөліктерінде білім беру жүйесін дамытуға көп қаражат жұмсауы керек. Біз мықты елдердің қалған мемлекеттерді олардың оқу бағдарламаларын толығымен көшіруге және емтихандық бақылау жүйесін өздерінің білім беру саясатының негізіне айналдыруға мәжбүрлеуінен айқын ауытқуымыз керек.
Қалай ойлайсыз, пандемия барлық қазіргі теңсіздіктерді күшейте ме немесе біздің білім беру жүйелеріміз арқылы жұмылдырылуға және оларды жеңуге мүмкіндік бере ме?
Осы сәйкессіздіктер күшейе түссе де, бізге қазіргі оқу бағдарламаларына, емтихандық бақылау тетігіне және есеп беру жүйесіне тексеру жүргізу қажет. Қазіргі жағдай балаларды оқытуда қиыншылыққа тап болып отырған мектептер мен мұғалімдерге қатысты жазалау шараларын қатаңдатып, анағұрлым сәтті мекемелердің артынан ілесе алмау қаупі бар. Есептілік жүйесінің проблемасы, егер сізді жаман мектеп деп таныса мемлекет сізді емтиханның төмен нәтижелері үшін үнемі жазалайтын болады, себебі оқушылардың ой-өрістерінің тар екендігін көрсететін сияқты. Бірақ мұғалімдердің өздері бұл жағдайда өз жұмыстарымен айналысқысы келмейді, өйткені олардың мектептері инспекторлардан білім беру процестерін жақсарту үшін үнемі төмен бағалар мен ұсыныстар алады. Шындығында, біздің оқу орындарымыз күрделі құрылымға ие, өйткені оған әртүрлі әлеуметтік топтардан әртүрлі мәдени қоры бар студенттер келеді. Сондықтан, олардың беделді мектептерге жетуі немесе тым болмағанда қатты артта қалмауы туралы айту қиын.
Функционалдық сауаттылық, математикалық қабілеттер және өз бетінше ойлау тұрғысынан жақсы азамат болу үшін біздің оқушыларымызға не қажет екенін ескере отырып, қазіргі білім беру моделін қайта форматтауымыз керек. Бізге оқушыларды әр нақты тобына, олар үшін не маңызды екенін білу үшін жүргізілетін сауалнамаға сүйене отырып, анағұрлым дара оқу бағдарламаларын пысықтау қажет. Балалар алты айға жуық сабаққа бармай, мектептер ашылғаннан кейін олар ойын мен демалыссыз бұл сәтсіздіктің орнын толтыруға мәжбүр болған жағдайда осы бағытты ұстану өте маңызды. Егер біз олардың өтініштерін ескермесек, онда біздің стратегиямыздың сәтті болуы екіталай, әсіресе алынбаған білімнің орнын толтыру бірнеше жылға созылуы мүмкін.
Сіз білім беруді жекелендіру туралы айтып отырсыз, бірақ бұған жаппай білім беру идеясынан бас тарта алмайтын үлкен және қазірдің өзінде жоғары дараланған қоғамдар жағдайында қалай қол жеткізуге болады?
Әрине, біз әр жеке оқушы үшін, әсіресе біздің сабақтарымызды мұғалімдер қандай да бір себептермен дәл қазір сабақ бере алмайтын балалар толықтырған жағдайда білім беруді жекелендіре алмаймыз. Біз әр оқушыны жеке оқытушымен қамтамасыз ете алмаймыз. Мен айтып отырған білім беруді дараландыру оқу бағдарламасын қалыптастыруға әр мектепке, мүмкін әр мұғалімге көбірек икемділік беруді білдіреді. Мектептер оқушылардың қажеттіліктерін ескере отырып, өз басымдықтарын айқындауы тиіс. Олардың талаптары сауаттылықтарын арттырып, олардың көбірек оқып, білімге көп уақыт жұмсауында. Не болмаса жалпының назарындағы тақырып бұл оқытушылар мен оқушылар арасында диалог қалай құрылады, олар бір-біріне ресми және бейресми сипатта қандай сұрақтар қоятындығы болатын шығар. Себебі егер мұғалім оқушының қандай-да бір тақырыпты меңгерудегі үлгеріміне қызығушылық танытса, бұл әр сыныптағы жүйені түбегейлі өзгертетіні анық. Ал қалған міндеттер кейінге шегерілуі мүмкін. Бұның барлығы жергілікті деңгейде, жергілікті билікпен немесе мектеп әкімшілігімен тікелей шешілуі керек. Мемлекет барлық адамдар үшін бірыңғай ережелер әзірлеу міндетін өз мойнына алуы тиіс деп ойламаймын.
Қазақстанда біз мұғалімдердің дербестігіне қатысты үлкен проблемаға ие болып отырмыз. Олар ерекше жағдайларда дербестік алады, бірақ кейде мұғалімдердің өздері бұл не үшін қажет екенін түсінбейді. Бұл жағдайда не істеу керек?
Ескертуіңіз орынды. Мен Қазақстанда болған кезімде Назарбаев Зияткерлік мектептерінде сабақ бермеген мұғалімдермен жұмыс істедім. Олардың педагогикалық моделі өте дидактикалық болды. Мұғалімдер мемлекеттік әдістемелерге сүйене отырып, балалардың нені оқитындығын анықтады. Бұл оларды тапқыр болуға мәжбүр етті немесе тіпті сол қажеттіліктен босатты деуге болады. Менің ойымша, мұғалімдерге жергілікті деңгейде көбірек ынталандыру қажет. Бұл, әрине, орталық биліктің тарапынан саяси ерік-жігерін талап етеді. Олар мұғалімдерге оқу жоспарларын құруда тәуелсіз және креативті болуға мүмкіндік беруі керек. Менің білуімше, Назарбаев зияткерлік мектептері осындай дербестікпен эксперименттер үшін сынақ алаң ретінде құрылды. Бірақ нәтиже керісінше болып шықты: Назарбаев зияткерлік мектептері мен қарапайым мектептер арасындағы алшақтық тек өсе түсті. Сондықтан да мен жаңа білім беру жүйесін құру таңдаулы оқу орындарын құруды талап етпеді деп есептеуге бейіммін. Жүйені трансформациялау баяу және барлық мектептерде бір уақытта жүргізілуі керек еді. Ол үшін оқыту мен оқу бағдарламаларының сапасын біртіндеп жақсартып, көптеген шағын қадамдар жасау қажет болды. Осы шағын қадамдардың мазмұнын, мен айтқандай, оқушылар және мұғалімдер жергілікті деңгейде анықтауы тиіс.
Сонымен қатар, біз тағы бір тенденцияны көріп отырмыз: қазақстандық оқушылар PISA халықаралық тестілерінде елеусіз нәтижелерді көрсетеді және ата-аналардың ызасы білім беру жүйесінің оларды жақсартуға ғана бағдарлануына әкелуі мүмкін. Мектептегі білім беру бағытын осынша қысқарту қаншалықты ақталып отыр?
Егер біз ХХІ ғасырдағы адамның бойында болуы керек дағдылар туралы айтатын болсақ, онда біз балаларға дербес ойлауды үйретуіміз керек.. Біз оларды ақылды, сыни және креативті етіп қалай тәрбиелеуге болатындығы туралы үнемі ойлануымыз керек. Бұл оңай емес. PISA тестілері жаһандану процестеріне қатысу сезімін оятады, бірақ олардың проблемасы - бұл тест тапсырмалары көбінесе студенттерге мүлдем таныс емес. Олар қарапайым мектеп бағдарламасында немесе күнделікті жағдайларда кездеспейді. Тағы да, сіздің бүкіл білім беру жүйеңіз жақсы нәтижелерге қол жеткізуге бағытталған кезде, сіз үйренетін барлық нәрсе - тест сұрақтарына жауаптарды дайындау және есте сақтау. Бұл сізге өз бетіңізше ойлауға мүмкіндік бермейді, тек жақсы баға алуға итермелейді. Біз бұл парадигмадан өте баяу қарқынмен бас тартамыз. Қазір нақты жауаптар жоқ және әртүрлі шешімдер қабылдауға мүмкіндік беретін тесттер бар. Менің ойымша, мұндай жұмыс форматын көтермелеу керек. Себебі біз балаларды қандай-да бір проблемаларды шешуде олардың әдеттегіден басқаша ойлап, тікелей емес шешімдері үшін, керісінше оларды марапаттағанның орнына, бағаларын төмендетеміз деп қорқытып айыптаймыз.
Посткеңестік білім беру жүйелері индустриялық дәуірдің қажеттіліктерін ескере отырып құрылған, ал бүгінде "икемді" жұмыспен қамту және өзгермелі еңбек нарығы жағдайында басқа дағдылар сұранысқа ие. Біздің елдерімізді индустрияландырудың заманауи әрекеттері сәтсіз болған кезде оқу орындары инертті болып қала береді. Бұған үлкен проблема ретінде қараудың қажеті бар ма және ол бізге қаншалықты қауіп төндіреді?
Коронавирус кезеңінде белгілі болған үрдістердің бірі - бүгінде адамдарға әртүрлі дағдылар қажет. Пандемия кезінде бөлшек сауда саласында жұмыс істейтіндер интернетте жұмыс істеуге құзыреттіліктің жетіспеушілігіне тап болды. Бұл бізді еңбек нарығының түбегейлі өзгеруі туралы сөйлесуге мәжбүр етеді, өйткені қазіргі жұмыс орындары 5 жыл бұрынғы ұқсас позициялардан өзгеше. Пандемия басталғанға дейін көпшілігіміз Zoom қосымшасының бар екендігі туралы естіген жоқпыз. Бірақ бізге оны өте тез қолдануды үйренімізге тура келді. Сондықтан біз балаларға, әсіресе өткен ғасырлардағы дағдылар инерция арқылы ұсынылатын білім беру орталарында кең дағдыларды беруіміз керек. Осыдан небәрі екі күн бұрын ғана ағылшын үкіметі жоғары біліктіліктері жоқ және жұмыс орындары пандемия кезеңінде қайтарусыз жойылып кеткен ересектерді оқыту бағдарламаларын қаржыландыру ниеті туралы мәлімдеді. Адамдар еңбек нарығындағы тұрақты өзгерістердің кейінгі 10 жылы ағымында оларға қажет болатын құзыреттіліктерді меңгеріп алу үшін колледжге қайта оралады. Біз XX ғасырдың екінші жартысында көмір шахталары жаппай жабылған кезде осындай жағдайға тап болдық. Ол кезде кейбір қалалардың тіршілік әрекеті көмір өндіруге толық бағдарланғандықтан тоқтатылды. Сондықтан біз болашақта қоғамның қалай өзгеретінін зерттеуіміз керек. Коронавирусқа байланысты бөлшек сауда және қонақжайлылықтың барлық түрлері, соның ішінде әуе тасымалы аз сұранысқа ие. Егер бұл пандемия аяқталғаннан кейін жалғасса ше? Оларға қарсы қандай салалар дамиды? Әрине, көптеген бұрынғы құзыреттер, әсіресе биология, медицина және химия өнеркәсібімен байланысты құзыреттерді өзекті етеді. Бірақ бізге пандемия аяқталғаннан кейін не болатынын егжей-тегжейлі талдау қажет.
Менің соңғы сұрағым мұғалімдердің сәйкестігіне қатысты. Мақалаларыңыздың бірінде сіз үнемі өзгеріп тұратын қазіргі жағдай кезінде оларға өз рөлдерін бірнеше мәрте басқаша ойлауға тура келетіндігі жайлы айттыңыз. Сондықтан олар үшін проблемаларды шешу дағдыларын дамыту, сондай-ақ икемді және өзін-өзі реттеуге қабілетті болу маңызды. Бірақ бүгінгі институттар мен жеткілікті реакциялық білім беру саясатында біз бұған қалай қол жеткізе аламыз?
Кейбіреулері мұны мұғалімдердің бірдейлігін қалыптастыруға либералдық көзқарас деп атар еді. Мен мұны оқытудың және сыныптарда диалог жүргізудің бейресми әдісі дер едім. Оған сонымен қатар оқушылардың оқу процесіне қатысуға деген ынтасын арттыратын топтық және бірлескен жұмыстары кіреді. Менің ойымша, өткен білім беру жүйесі аясында мұғалімдердің жеке басы материалдар мен фактілерді біржақты ұсынумен, сондай-ақ дұрыс және қате деп санайтын нәрселер туралы пікір білдірумен тығыз байланысты болды. Олардың жұмысы сыныпта көп сөйлеу болды. Мен бұл парадигмадан бас тартып, балаларды оқуға белсенді тартуды ұсындым, осылайша оларды оқытушыларды үздіксіз тыңдай беруге емес, өздеріне дербес ойлауға итермелейді. Сонымен қатар, әр ел мұғалімге қаншалықты құрмет көрсететіндігімен ерекшеленеді. Финляндияға қараңыз, онда оқытушылар мамандығы бірінші санаттағы мамандық деп саналады. Онда мұғалім болу инженер сияқты қиын. Басқа елдерде. әсіресе техникалық мамандық бағытында, педагог болып жұмыс істеу бір ұят нәрсе саналады. Бірақ бәрі керісінше болу керек қой: педагогтарды жоғары ақылы мамандық ету керек, себебі бізге шын мәнінде білімді және дайындық деңгейлері жоғары мұғалімдер қажет. Мұның сыры келесіде, қандай әлеуметтік өзгерістермен салыстырсаңыз да, сіз педагогтардың сыныппен қарым-қатынас жүйесі қаншалықты ұзақ және қиын қалыптасатынын көресіз. Әлеуметтік топтар сапалы түрде өзгеруі мүмкін, мемлекет деңгейінде білім беру саясатында өзгерістер болуы мүмкін, бірақ мұғалімнің студенттермен өзара әрекеттесу формасы баяулайды. Кейде оның өзгеруі 20, тіпті 50 жылға созылады. Мұғалімдерді тезірек өзгеруге қалай ынталандыру керек - бұл болашаққа үлкен міндет, оны мұқият ойлауымыз керек.
Vласть готовит серию интервью о будущем образования в рамках проекта «Караван знаний» в партнерстве с компанией «Шеврон». Проект «Караван знаний» - инициатива по исследованию и обсуждению передовых образовательных практик с участием ведущих казахстанских и международных экспертов.
Иллюстративные фото Жанары Каримовой, с сайта inform.kz